Haram kılınmış, evlenmesi yasaklanmış kadınlar. Kendileriyle evlenilmesi devamlı veya geçici olarak haram kılınmış kadınları ifade eden bir İslam hukuku terimi.
Devamlı olarak evlenme yasağı doğuran sebepler; kan hısımlığı, evlilikten doğan hısımlık ve süt hısımlığı olmak üzere üçe ayrılır. Bunlara "mutlak evlenme engeli" denir.
Kendileriyle evlenilmesi ebedî olarak yasak olan hısımların, büyük bir bölümü Kur'an-ı Kerim'in şu ayetinde zikredilmiştir: "Analarınız, kızlarınız, kız kardeşleriniz, babalarınız, teyzeleriniz, erkek kardeşin kızları, kız kardeşin kızları, sizi emziren süt analarınız, süt kardeşleriniz, karılarınızın anaları, kendileriyle zifafa girdiğiniz karılarınızdan olup himayenizde bulunan üvey kızlarınızla evlenmeniz size haram kılındı" (en-Nisâ, 4/23).
Yukarıdaki âyetten üç çeşit mutlak evlenme engeli ortaya çıkmaktadır: Kan hısımlığı, sıhrî hısımlık ve süt hısımlığı.
1) Kan hısımlığı: Âyette, kendileriyle evlenilmesi yasaklanan kan hısımı kadınlar dört grupta toplanmaktadır. a) Usûl: Bir erkeğin annesi ve yukarıya doğru bütün nineleri bu erkeğe ebedi olarak haram olur. b) Fürû: Bir erkeğe; kızı, oğul kızı, kızının kızı veya aşağıya doğru uzanan bütün fürun haram olur. c) Ana-babanın fürûu ve bunların aşağıya doğru devam eden fürûu. Kız kardeşi, kız kardeşinin kızı, erkek kardeşinin kızı, kız kardeşinin oğlunun kızı... gibi. Burada erkek veya kız kardeşlerin ana-baba bir, yalnız baba bir veya yalnız ana bir olması hükmü etkilemez. d) Dede ve ninelerin yalnız birinci derece fürûu. Halalar ve teyzeler bu yasağa girer. Çünkü onlar dede ve ninenin ilk fürûudur. Büyük hala ve büyük teyzeler de bu yasağın kapsamına girer. Çünkü bunların hepsi ana-baba dışındaki usulün ilk fürûudur.
Yukarıdaki âyette erkek esas alınarak, evlenme yasağının sınırları çizilmiştir. Aynı hükümlerin kadın için de geçerli olduğunda şüphe yoktur. Meselâ; kadın, baba ve dede gibi hiç bir usulü ile evlenemeyeceği gibi; oğlu, oğlun oğlu, kızının oğlu gibi, erkek kardeşleri veya kız kardeşinin oğlu, dayı veya amcaları ile mutlak olarak evlenemez.
2) Sıhrî hısımlık: Sıhriyet, eşlerden birini diğerine bağlayan hukukî bir bağdır. Sonradan evlilik, boşanma veya ölüm gibi bir sebeple evlilik sona erse bile, sıhrî hısımlık ortadan kalkmadığı için mutlak bir evlenme engeli teşkil eder.
Sıhrî hısımlar dört grupta toplanabilir. Üvey kızlar: Bir erkek, bir. kadınla evlenir ve bu kadının başka kocadan olma kızları yahut oğlunun veya kızın kızları bulunursa, üvey baba bunlarla evlenemez. Bu engelin doğması için zifafın veya hürmet-i müsâhareyî gerektiren bir hafin meydana gelmesi gerekir (bk. en-Nisâ, 4/23).
Kayınvalideler: Bir kimseye hanımının annesi veya hanımı tarafından nineleri ile evlenmek haramdır. Burada zifaf şart olmayıp, mücerred nikâh akdi ile evlenme engeli doğar.
Baba ve dedenin karıları: Bunda da zifaf şartı aranmaz. Bir kimse üvey annesi veya üvey nineleri ile evlenemez. Kur'an-ı Kerîm'de şöyle buyurulur: "Babalarınızla evlenmiş olan kadınlarla evlenmeyin: Ancak daha önce geçen geçmiştir. Şüphe yok ki, o bir hayasızlıktı. Allah'ın hışmına en büyük bir sebebti. O, ne kötü bir yoldu" (en-Nisa, 4/22).
Fürûun hanımları: Bir kimse oğlunun hanımı veya torunlarının hanımı ile evlenemez. Sonradan boşanma veya ölümle evlilik ortadan kalksa bile evlenme engeli devam eder. Allah Teâlâ şöyle buyurur: "Kendi sulbünüzden gelmiş oğullarınızın karısı... (size haram kılındı)" (en-Nisâ, 4/23).
Buna göre, himâye veya evlâtlık amacıyla alınıp büyütülen çocuklarla himâye eden veya evlat edinen arasında bir evlenme engeli doğmaz. Böyle bir erkek çocuğunun hanımı ile evlât edinen arasında da sıhrî hısımlık söz konusu olmaz. Hz. Peygamber'in, Zeynep binti Cahş ile evliliği buna delâlet eder. Zeynep (r.anhâ) önce Rasûlüllah (s.a.s)'ın evlatlığı olan Zeyd b. Hârise ile evlenmiş, imtizaç edemedikleri için geçimsizlik nedeniyle boşanmışlardı. Bundan sonra inen şu âyet-i kerime ile evlâtlık müessesesi kaldırıldı ve Zeynep'le evlenmeye izin verildi: "Şimdi, mademki Zeyd o kadından ilişiğini kesti, biz onu sana nikâhladık. Böylece, evlatlıklarının kendilerinden ilişkilerini kestikleri zevcelerini almakta mü'minler üzerine bir günah, bir zorluk olmasın" (el-Ahzâb, 33/37).
Ebû Hanîfe, Ahmed b. Hanbel ve İmam Mâlik'ten bir rivayete göre, zinada, evlilikteki gibi sürekli evlenme engeli doğurur. Bu yüzden bir kadınla zina eden kimse, artık bu kadının usûl ve fürûu ile ebedî olarak evlenemez. İmam Şafii ve İmam Mâlik'ten başka bir rivayete göre ise, zinâ bir evlenme engeli doğurmaz. Çünkü nikâh akid anlamında olup, bu konudaki nasslar akitle ilgisi bulunmayan gayri meşrû ilişkileri kapsamına almaz. Diğer yandan haramın, helâlı haram hâline dönüştüremeyeceği hadisle sabittir. Bununla birlikte, Şâfiîlere göre, böyle bir kadınla evlenmek mekruhtur (es-Serahsî, el-Mebsût, Mısır 1324-1331/1906-1912, IV, 204 vd.; el-İhtiyâr li Ta'lîli'l-Muhtâr, III, 88; el Cassâs, Ahkamü'l-Kur'ân, (tahkik: Muhammed es-Sâdık) Kahire, t.y., II, 137; Ömer Nasuhi Bilmen, Hukukî, İslâmiyye ve İstilâhâtı Fıkhıyye Kâmusu, İstanbul 1967, II, 97; M. Muhyiddin Abdülhamîd, el-Ahvâlü'ş-Şahsiyye, s. 49).
Evlilik dışı cinsel ilişkinin evlenme engeli doğurması, yüksek ahlâkî düşüncelerle kabul edilmiştir. Aile fertleri arasına fitne sokacak ve onları bunalıma itecek davranışlar yasaklanmıştır. Diğer yandan yakın hısımlarla evlenmenin tıbbî ve fizyolojik zararları düşünülürse, aynı tehlikenin zina mahsulü çocuklar hakkında söz konusu olduğunda şüphe yoktur.
3) Süt hısımlığı: İslâm hukuku kan veya sıhriyet yoluyla doğan hısımlıktan başka, bir kadının başkasına ait bir çocuğa süt emzirmesiyle doğacak bir hısımlık daha kabul etmiştir. Burada süt emziren kadın süt ana, çocuk da süt evlat olur. Bir kadının öz çocukları ile, süt emzirdiği yabancı çocuk arasında "süt kardeşliği" doğar. İşte sütle kurulan bu hısımlık ilişkisi süt emen çocuğu, evlenme engelleri bakımından süt emziren kadının öz çocukları gibi yapar. Süt hısımlığı bazı istisnalar dışında kan hısımlığı ile aynı sonuçları doğurur.
Süt hısımlığının kaynağı İslâm'dan öncesine uzanır. Eski Araplar çocuklarını genellikle iki yaşına kadar süt anneye bırakırlardı.
Allah Teâla şöyle buyurur: "Sizi emziren süt analarınız ve süt kardeşleriniz (size haram kılındı)" (en-Nisâ, 4/23). Âyette, diğer süt hısımlarına temas edilmemiş, Hz. Peygamber'in şu hadisi bu konudaki genel prensibi getirmiştir: "Nesep bakımından haram olanlar, süt cihetiyle de haramdırlar" (Buhârî, Şehâdât, 7; Müslim, Radâ, 1). Süt hısımlığı doğması için, emmenin Ebû Hanîfe'ye göre, ilk otuz ay, Ebû Hanîfe dışındaki Ebû Yusuf, İmam Muhammed ve diğer ûç mezhep imamına göre ise ilk iki yaş içinde olması gerekir (bk. el Bakara, 2/233; el-Ahkâf, 46/15; Buhârî, Nikâh, 21).
Süt emziren kadının kocası süt baba, diğer hısımlar, nesep hısımlığında olduğu gibi süt dede, süt nine, süt amca, süt dayı, süt hala vb. adlarını alırlar. Bu duruma göre, süt hısımlığından doğan evlenme yasaklarını dört grupta toplayabiliriz:
Usûl: Bir kimse süt anası ve süt nineleri ile evlenemez.
Fürû: Bir süt baba, süt kızı ve aşağıya doğru süt torunları ile evlenemez. Aynî hüküm süt anne için de geçerlidir. Süt anne süt oğlu ve onun torunları ile evlenemez.
Kardeşler: Süt emen çocuk, ana baba, bir baba bir veya ana bir süt kardeşleri ve bunların fürûu ile evlenemez.
Usûlün ilk fürûu: Süt emen süt cihetinden hala, teyze, amca ve dayı ile evlenemez.
Süt hısımları her nasılsa evlenmişlerse Ebû Yûsuf ve İmam Muhammed'e göre nikâh akitleri batıldır. Ancak Ebû Hanîfe böyle bir nikâhı fasit sayar (bk. "Nikâh" maddesi), süt hısımları birbirine yabancı olmazlar. Bir fitne tehlikesi olmadıkça, birbirine bakabilirler. Süt emmekle şer'î bir hısımlık meydana gelirse de, bununla nafaka, miras, şahitliğin reddi, nikâh ve mal velâyeti gibi diğer nesep hükümleri sabit olmaz. Çünkü nesep, süt vermekten daha kuvvetlidir. Bu yüzden bir süt ana, süt evlâdından nafaka isteyemez, ona mirasçı olamaz ve bu çocuk üzerinde velâyet iddiasında bulunamaz (bk. İbnü'l-Hümâm, Fethu'l-Kadîr, Bulak-Mısır 1315-1317, II, 2 vd.; İbn Rüşd, Bidâyetü'l-Müctehid, II, 31; Sahîh-i Müslim (Terc. ve Şerh, A. Davudoğlu), VII, 368-370; Hamdi Döndüren, a.g.e., s. 216 vd.).
Geçici Evlenme Engelleri:
Mutlak evlenme engelleri hiçbir şekilde ortadan kalkmazken, geçici veya nisbî evlenme engelleri belirli hallerde ortadan kalkabilir ve önceden evlenmeleri yasak olanlar geçerli bir şekilde evlenebilirler. Geçici evlenme engelleri; din ayrılığı, dört kadınla evli olma, üçlü boşama, bekleme süreleri, başkası ile evli bulunma, iki hısımla birden evlenmek gibi başlıklar altında toplanabilir. Bunları kısaca açıklayacağız.
1) Din ayrılığı: Evlilik hayatı, karıkoca arasında karşılıklı sevgi, saygı ve anlaşmanın bulunmasını gerektirir. Aynı dine mensup olanlar farklı dine inananlardan daha kolay ve daha iyi anlaşırlar. Eşlerin farklı dinden olması, doğacak çocukların dinî ve ahlâkî eğitimlerini de etkiler. Bu yüzden İslâm'da olduğu kadar, Hristiyanlık ve Yahudilikte de din ayrılığı bir evlenme engeli sayılmıştır.
Müslüman erkek veya kadın, müşriklerle evlenemez. Müşrik kapsamına puta tapanlar girdiği gibi aya, güneşe, ateşe ve tabiat güçlerine tapanlarda girer. Hiç bir dine bağlı olmayan ateistlerde yasak kapsamındadır.
Allah Teâlâ şöyle buyurur: "Allah'a ortak koşan kadınlarla, onlar imana gelinceye kadar evlenmeyin. Şüphesiz inanmış bir câriye, hoşunuza gitse bile, müşrik bir kadından daha hayırlıdır. İslâm'ı kabul etmedikçe mü'min kadınları müşrik erkeklere nikâhlamayınız. Çünkü mü'min bir köle, hoşunuza gitse bile müşrik erkekten daha hayırlıdır" (el-Bakara, 2/21). Bu yasağa uymadan yapılacak bir nikâh akdi bâtıldır.
Bugünkü Hristiyan ve Yahudilerin akîdelerinde Allah'a şirk unsurları bulunduğu (bk. el-Mâide, 5/5, 72; et-Tevbe, 9/30) öne sürülerek onların da müşrik kapsamına girdiği söylenebilir. Ancak çoğunluk İslâm fakihlerine göre, müşriklerle evlenme yasağı bildiren el-Bakara Sûresi 21 nci âyeti, aşağıdaki âyetin hükmü tarafından tahsis edilmiştir ve ehl-i kitap kadınları ile evlenmeye izin verilmiştir: "Namuslu, zinaya sapmamış ve gizli dostlar da edinmemiş insanlar hâlinde yaşamanız şartıyla mü'minlerden hür ve iffetli kadınlarla, kendilerine sizden önce kitap verilenlerden yine hür ve iffetli kadınlar dahi, siz onların mehirlerini verip, nikâh edince (size helâldir)" (el-Mâide, 5/5). Ancak İslâm toplumuna düşman olan harbî ve ehl-i kitap olan bir kadınla evlenmek mekruh olup, bu konuda İslâm fakihleri arasında görüş birliği vardır (el-Kâsânî, Bedâyiu's-Sanâyi', Mısır 1327-28/1909, 1910, II, 271; İbnü'l-Hümâm, a.g.e., II, 372 vd.; el-Cassâs, a.g.e., II, 324; es-Sâbûnî, Tefsîru Âyâti'l-Ahkâm, Dımaşk 1397/1977, II, 564).
2) Üçlü boşamadan doğan evlenme engeli: İslâm hukuku kocaya ve bazı durumlarda da kadına boşanma yetkisi vermiştir. Boşanan eşler yeniden evlenebilir. Ancak kadın üç defa boşanmış olursa, dördüncü defa aynı erkekle evlenebilmesi için, başka bir erkekle normal olarak evlenip, başka bir evlilik tecrübesi geçirmesi şart koşulmuştur. İşte, kadını önceki kocasıyla yeniden evlenmede helal hale getiren bu ara evliliğine "tahlîl (helâl kılma)" veya "hulle" adı verilir. Allah Teâlâ şöyle buyurur: "Yine erkek, karısını (üçüncü defa olarak) boşarsa, ondan sonra kadın kendinden başka bir erkeğe nikâhlanıp varıncaya kadar ona helâl olmaz. Bununla birlikte, eğer bu yeni koca da onu boşarsa, onlar Allah'ın sınırlarını ayakta tutacakları kanaatinde iseler birbirlerine dönmelerinde her ikisi hakkında bir sakınca yoktur" (el-Bakara, 2/230).
Meşrû bir hullenin şartları şunlardır: a) Bir defada veya ayrı zamanlarda üç kere boşanan kadın iddetini tamamlayacak, b) Bundan sonra, başka bir erkekle, sahih nikâhla evlenecek, c) Evlendiği ikinci kocasıyla zifaf meydana gelecek, d) Ölüm veya boşanma yoluyla bu ikinci evlilik sona ermiş bulunacak, e) Kadın ikinci kocadan olan iddetini tamamlamış bulunacak.
İkinci erkekle yapılacak hulle evliliği, boşamak şartıyla anlaşmalı olursa Hanefilere ve bazı Şâfiîlere göre, bu mekruh olmakla birlikte geçerlidir. Yalnız hulle için konuşulan şart yok sayılır. Hadislerde anlaşmalı nikâh yapana "Muhallil (helâl kılıcı)" ifadesinin yer alması bu ikinci nikâhın sahih olduğunu gösterir. el-Evzâî'den şöyle dediği rivayet edilmiştir: "Anlaşmalı nikâh yapân ne kötü yapmıştır, ancak bu nikâh câizdir" (es-Sâbûnî, a.g.e., I, 341).
İmam Mâlik, Ahmed b. Hanbel ve bazı Şâfiîlere göre ise, anlaşmalı yapılan hulle evliliği bâtıl olup, bununla kadın ilk kocaya helâl olmaz. Dayandıkları delil şudur: Rasûlüllah (s.a.s) anlaşmalı nikâh yapana ve yaptırana lânet etmiş ve birincisine "kiralık teke" tabirini kullanmıştır (Alûsî, Ruhul-Meânî, II, 141).
Gerçekte anlaşmalı evlilik ilk kocaya gerekli teminatı sağlamaz. İkinci koca boşanmaktan vazgeçerse buna çare bulunmaz. Ancak kadın boşama yetkisi (tefvîz-i talûk) almışsa bunu kullanabilir (bk. el-Cassâs, a.g.e., II, 88, 89; Alûsî, a.g.e., II,141; Tefsiru İbn Kesîr, Mısır t.y., I, 280; es-Sâbûnî, a.g.e., I, 341; Bilmen, a.g.e., II, 109; H. Döndüren, a.g.e., 228 vd.).
3) İddete bağlı evlenme engeli:
İddet; evliliğin ölüm, boşanma veya nikâhı fesih sebeplerinden biriyle sona ermesi halinde, yeniden evlenebilmek için kadının beklemeğe mecbûr olduğu süredir. İddet süresince, kadının başka bir erkekle evlenmesi haram olduğu için, bu geçici engel doğurur.
İddet süreleri: Evliliğin kocanın ölümüyle sona ermesi halinde 4 ay 10 gündür (el-Bakara, 2/234 Kadın gebe ise, bu süre doğuma kadardır (et-Talâk, 65/4). Boşanma hâlinde ise kadın üç hayız (kurû') suresince iddet bekler (el-Bakara, 2/228). Hayız görmeyen küçüklerle, hayızdan ümit kesen yaşlıların iddeti üç aydan ibarettir (et-Talâk, 65/4). Buna göre, henüz ergenlik çağına girmemiş olan kız çocukları ile 55 yaşını geçmemiş bulunan kadınların iddet süresi boşamadan itibaren üç aydır (bk. et-Talâk, 65/4). Evlilik dışında yanlışlıkla veya istekle cinsel ilişkide bulunmuş veya zorla ırzına geçilmiş kadınların nikâhla evlenebilmesi için bir defa hayız görünceye kadar bekletilmeleri gerekir. Buna "istibrâ" denir. Hayız görmekle kadının önceki erkekten gebe olmadığı anlaşılmış olur. Hayat kadınları veya efendisi ile cinsel ilişkide bulunmuş olan cariyeler hakkında da aynı hükümler uygulanır (İbnü'l-Hümâm, a.g.e., II, 383, 384; el-Cassâs, a.g.e., I, 414, 415; İbn Rüşd, a.g.e., II, 40, 41; el-Fetâvâ'l-Hindiyye, I, 526; M. Zihni, Münâkehat ve Müferekat, İstanbul 1324/1906, s. 232; Hamdi Döndüren, a.g.e., s. 231 vd.).
4) Çok karılığa bağlı evlenme engeli: Dört kadınla evli olan erkek, bir beşincisiyle evlenemez. Ancak bu eşlerden birinin ölümü veya boşanma hâlinde bu engel kalkar. Allah Teâlâ şöyle buyurur: "Eğer yetim kızlar hakkında adaletli davranamamaktan korkarsanız, sizin için helâl olan diğer kadınlardan ikişer, üçer ve dörder olmak üzere nikâh edin. Eğer bu şekilde de adalet yapamayacağınızdan korkarsanız o zaman bir tane ile yahut mâlik olduğunuz câriye ile yetininiz. Bu (tek eş veya cariye) sizin haktan eğrilip sapmamanıza daha yakındır" (en-Nisâ, 4/3).
5) İki hısımla aynı zamanda evlenmekten doğan engel:
İki kız kardeşin birlikte aynı erkekle nikâhlanması hâlinde, önceki tarihli nikâh geçerli, sonraki geçersiz olur. Âyette şöyle buyurulur: "İki kız kardeşi birlikte olmanız da haram kılındı. Ancak cahiliye devrinde geçen geçmiştir" (en-Nisâ, 4/23). Bu yasak hadis-i şeriflerle genişletilerek, karının hala ve teyzesi de yasak kapsamına alınmıştır. Karı ile hala ve teyzesi bir nikâh altında toplanamaz" (Buhârî, Müslim).
6) Başkası ile evli olmaktan doğan engel: Bir kadın için evli bulunmak, başka bir erkekle yeniden evlenmek için bir engel teşkil eder. Allah Teâlâ şöyle buyurur: "Savaş tutsağı olarak sağ ellerinizin mâlik olduğu kadınlar müstesna olmak üzere, diğer bütün kocalı kadınlarla (evlenmeniz de size haram kılındı). (Bu haramlar) üzerinize Allah'ın farzı olarak yazılmıştır" (en-Nisâ, 4/24).
Hamdi DÖNDÜREN
Devamlı olarak evlenme yasağı doğuran sebepler; kan hısımlığı, evlilikten doğan hısımlık ve süt hısımlığı olmak üzere üçe ayrılır. Bunlara "mutlak evlenme engeli" denir.
Kendileriyle evlenilmesi ebedî olarak yasak olan hısımların, büyük bir bölümü Kur'an-ı Kerim'in şu ayetinde zikredilmiştir: "Analarınız, kızlarınız, kız kardeşleriniz, babalarınız, teyzeleriniz, erkek kardeşin kızları, kız kardeşin kızları, sizi emziren süt analarınız, süt kardeşleriniz, karılarınızın anaları, kendileriyle zifafa girdiğiniz karılarınızdan olup himayenizde bulunan üvey kızlarınızla evlenmeniz size haram kılındı" (en-Nisâ, 4/23).
Yukarıdaki âyetten üç çeşit mutlak evlenme engeli ortaya çıkmaktadır: Kan hısımlığı, sıhrî hısımlık ve süt hısımlığı.
1) Kan hısımlığı: Âyette, kendileriyle evlenilmesi yasaklanan kan hısımı kadınlar dört grupta toplanmaktadır. a) Usûl: Bir erkeğin annesi ve yukarıya doğru bütün nineleri bu erkeğe ebedi olarak haram olur. b) Fürû: Bir erkeğe; kızı, oğul kızı, kızının kızı veya aşağıya doğru uzanan bütün fürun haram olur. c) Ana-babanın fürûu ve bunların aşağıya doğru devam eden fürûu. Kız kardeşi, kız kardeşinin kızı, erkek kardeşinin kızı, kız kardeşinin oğlunun kızı... gibi. Burada erkek veya kız kardeşlerin ana-baba bir, yalnız baba bir veya yalnız ana bir olması hükmü etkilemez. d) Dede ve ninelerin yalnız birinci derece fürûu. Halalar ve teyzeler bu yasağa girer. Çünkü onlar dede ve ninenin ilk fürûudur. Büyük hala ve büyük teyzeler de bu yasağın kapsamına girer. Çünkü bunların hepsi ana-baba dışındaki usulün ilk fürûudur.
Yukarıdaki âyette erkek esas alınarak, evlenme yasağının sınırları çizilmiştir. Aynı hükümlerin kadın için de geçerli olduğunda şüphe yoktur. Meselâ; kadın, baba ve dede gibi hiç bir usulü ile evlenemeyeceği gibi; oğlu, oğlun oğlu, kızının oğlu gibi, erkek kardeşleri veya kız kardeşinin oğlu, dayı veya amcaları ile mutlak olarak evlenemez.
2) Sıhrî hısımlık: Sıhriyet, eşlerden birini diğerine bağlayan hukukî bir bağdır. Sonradan evlilik, boşanma veya ölüm gibi bir sebeple evlilik sona erse bile, sıhrî hısımlık ortadan kalkmadığı için mutlak bir evlenme engeli teşkil eder.
Sıhrî hısımlar dört grupta toplanabilir. Üvey kızlar: Bir erkek, bir. kadınla evlenir ve bu kadının başka kocadan olma kızları yahut oğlunun veya kızın kızları bulunursa, üvey baba bunlarla evlenemez. Bu engelin doğması için zifafın veya hürmet-i müsâhareyî gerektiren bir hafin meydana gelmesi gerekir (bk. en-Nisâ, 4/23).
Kayınvalideler: Bir kimseye hanımının annesi veya hanımı tarafından nineleri ile evlenmek haramdır. Burada zifaf şart olmayıp, mücerred nikâh akdi ile evlenme engeli doğar.
Baba ve dedenin karıları: Bunda da zifaf şartı aranmaz. Bir kimse üvey annesi veya üvey nineleri ile evlenemez. Kur'an-ı Kerîm'de şöyle buyurulur: "Babalarınızla evlenmiş olan kadınlarla evlenmeyin: Ancak daha önce geçen geçmiştir. Şüphe yok ki, o bir hayasızlıktı. Allah'ın hışmına en büyük bir sebebti. O, ne kötü bir yoldu" (en-Nisa, 4/22).
Fürûun hanımları: Bir kimse oğlunun hanımı veya torunlarının hanımı ile evlenemez. Sonradan boşanma veya ölümle evlilik ortadan kalksa bile evlenme engeli devam eder. Allah Teâlâ şöyle buyurur: "Kendi sulbünüzden gelmiş oğullarınızın karısı... (size haram kılındı)" (en-Nisâ, 4/23).
Buna göre, himâye veya evlâtlık amacıyla alınıp büyütülen çocuklarla himâye eden veya evlat edinen arasında bir evlenme engeli doğmaz. Böyle bir erkek çocuğunun hanımı ile evlât edinen arasında da sıhrî hısımlık söz konusu olmaz. Hz. Peygamber'in, Zeynep binti Cahş ile evliliği buna delâlet eder. Zeynep (r.anhâ) önce Rasûlüllah (s.a.s)'ın evlatlığı olan Zeyd b. Hârise ile evlenmiş, imtizaç edemedikleri için geçimsizlik nedeniyle boşanmışlardı. Bundan sonra inen şu âyet-i kerime ile evlâtlık müessesesi kaldırıldı ve Zeynep'le evlenmeye izin verildi: "Şimdi, mademki Zeyd o kadından ilişiğini kesti, biz onu sana nikâhladık. Böylece, evlatlıklarının kendilerinden ilişkilerini kestikleri zevcelerini almakta mü'minler üzerine bir günah, bir zorluk olmasın" (el-Ahzâb, 33/37).
Ebû Hanîfe, Ahmed b. Hanbel ve İmam Mâlik'ten bir rivayete göre, zinada, evlilikteki gibi sürekli evlenme engeli doğurur. Bu yüzden bir kadınla zina eden kimse, artık bu kadının usûl ve fürûu ile ebedî olarak evlenemez. İmam Şafii ve İmam Mâlik'ten başka bir rivayete göre ise, zinâ bir evlenme engeli doğurmaz. Çünkü nikâh akid anlamında olup, bu konudaki nasslar akitle ilgisi bulunmayan gayri meşrû ilişkileri kapsamına almaz. Diğer yandan haramın, helâlı haram hâline dönüştüremeyeceği hadisle sabittir. Bununla birlikte, Şâfiîlere göre, böyle bir kadınla evlenmek mekruhtur (es-Serahsî, el-Mebsût, Mısır 1324-1331/1906-1912, IV, 204 vd.; el-İhtiyâr li Ta'lîli'l-Muhtâr, III, 88; el Cassâs, Ahkamü'l-Kur'ân, (tahkik: Muhammed es-Sâdık) Kahire, t.y., II, 137; Ömer Nasuhi Bilmen, Hukukî, İslâmiyye ve İstilâhâtı Fıkhıyye Kâmusu, İstanbul 1967, II, 97; M. Muhyiddin Abdülhamîd, el-Ahvâlü'ş-Şahsiyye, s. 49).
Evlilik dışı cinsel ilişkinin evlenme engeli doğurması, yüksek ahlâkî düşüncelerle kabul edilmiştir. Aile fertleri arasına fitne sokacak ve onları bunalıma itecek davranışlar yasaklanmıştır. Diğer yandan yakın hısımlarla evlenmenin tıbbî ve fizyolojik zararları düşünülürse, aynı tehlikenin zina mahsulü çocuklar hakkında söz konusu olduğunda şüphe yoktur.
3) Süt hısımlığı: İslâm hukuku kan veya sıhriyet yoluyla doğan hısımlıktan başka, bir kadının başkasına ait bir çocuğa süt emzirmesiyle doğacak bir hısımlık daha kabul etmiştir. Burada süt emziren kadın süt ana, çocuk da süt evlat olur. Bir kadının öz çocukları ile, süt emzirdiği yabancı çocuk arasında "süt kardeşliği" doğar. İşte sütle kurulan bu hısımlık ilişkisi süt emen çocuğu, evlenme engelleri bakımından süt emziren kadının öz çocukları gibi yapar. Süt hısımlığı bazı istisnalar dışında kan hısımlığı ile aynı sonuçları doğurur.
Süt hısımlığının kaynağı İslâm'dan öncesine uzanır. Eski Araplar çocuklarını genellikle iki yaşına kadar süt anneye bırakırlardı.
Allah Teâla şöyle buyurur: "Sizi emziren süt analarınız ve süt kardeşleriniz (size haram kılındı)" (en-Nisâ, 4/23). Âyette, diğer süt hısımlarına temas edilmemiş, Hz. Peygamber'in şu hadisi bu konudaki genel prensibi getirmiştir: "Nesep bakımından haram olanlar, süt cihetiyle de haramdırlar" (Buhârî, Şehâdât, 7; Müslim, Radâ, 1). Süt hısımlığı doğması için, emmenin Ebû Hanîfe'ye göre, ilk otuz ay, Ebû Hanîfe dışındaki Ebû Yusuf, İmam Muhammed ve diğer ûç mezhep imamına göre ise ilk iki yaş içinde olması gerekir (bk. el Bakara, 2/233; el-Ahkâf, 46/15; Buhârî, Nikâh, 21).
Süt emziren kadının kocası süt baba, diğer hısımlar, nesep hısımlığında olduğu gibi süt dede, süt nine, süt amca, süt dayı, süt hala vb. adlarını alırlar. Bu duruma göre, süt hısımlığından doğan evlenme yasaklarını dört grupta toplayabiliriz:
Usûl: Bir kimse süt anası ve süt nineleri ile evlenemez.
Fürû: Bir süt baba, süt kızı ve aşağıya doğru süt torunları ile evlenemez. Aynî hüküm süt anne için de geçerlidir. Süt anne süt oğlu ve onun torunları ile evlenemez.
Kardeşler: Süt emen çocuk, ana baba, bir baba bir veya ana bir süt kardeşleri ve bunların fürûu ile evlenemez.
Usûlün ilk fürûu: Süt emen süt cihetinden hala, teyze, amca ve dayı ile evlenemez.
Süt hısımları her nasılsa evlenmişlerse Ebû Yûsuf ve İmam Muhammed'e göre nikâh akitleri batıldır. Ancak Ebû Hanîfe böyle bir nikâhı fasit sayar (bk. "Nikâh" maddesi), süt hısımları birbirine yabancı olmazlar. Bir fitne tehlikesi olmadıkça, birbirine bakabilirler. Süt emmekle şer'î bir hısımlık meydana gelirse de, bununla nafaka, miras, şahitliğin reddi, nikâh ve mal velâyeti gibi diğer nesep hükümleri sabit olmaz. Çünkü nesep, süt vermekten daha kuvvetlidir. Bu yüzden bir süt ana, süt evlâdından nafaka isteyemez, ona mirasçı olamaz ve bu çocuk üzerinde velâyet iddiasında bulunamaz (bk. İbnü'l-Hümâm, Fethu'l-Kadîr, Bulak-Mısır 1315-1317, II, 2 vd.; İbn Rüşd, Bidâyetü'l-Müctehid, II, 31; Sahîh-i Müslim (Terc. ve Şerh, A. Davudoğlu), VII, 368-370; Hamdi Döndüren, a.g.e., s. 216 vd.).
Geçici Evlenme Engelleri:
Mutlak evlenme engelleri hiçbir şekilde ortadan kalkmazken, geçici veya nisbî evlenme engelleri belirli hallerde ortadan kalkabilir ve önceden evlenmeleri yasak olanlar geçerli bir şekilde evlenebilirler. Geçici evlenme engelleri; din ayrılığı, dört kadınla evli olma, üçlü boşama, bekleme süreleri, başkası ile evli bulunma, iki hısımla birden evlenmek gibi başlıklar altında toplanabilir. Bunları kısaca açıklayacağız.
1) Din ayrılığı: Evlilik hayatı, karıkoca arasında karşılıklı sevgi, saygı ve anlaşmanın bulunmasını gerektirir. Aynı dine mensup olanlar farklı dine inananlardan daha kolay ve daha iyi anlaşırlar. Eşlerin farklı dinden olması, doğacak çocukların dinî ve ahlâkî eğitimlerini de etkiler. Bu yüzden İslâm'da olduğu kadar, Hristiyanlık ve Yahudilikte de din ayrılığı bir evlenme engeli sayılmıştır.
Müslüman erkek veya kadın, müşriklerle evlenemez. Müşrik kapsamına puta tapanlar girdiği gibi aya, güneşe, ateşe ve tabiat güçlerine tapanlarda girer. Hiç bir dine bağlı olmayan ateistlerde yasak kapsamındadır.
Allah Teâlâ şöyle buyurur: "Allah'a ortak koşan kadınlarla, onlar imana gelinceye kadar evlenmeyin. Şüphesiz inanmış bir câriye, hoşunuza gitse bile, müşrik bir kadından daha hayırlıdır. İslâm'ı kabul etmedikçe mü'min kadınları müşrik erkeklere nikâhlamayınız. Çünkü mü'min bir köle, hoşunuza gitse bile müşrik erkekten daha hayırlıdır" (el-Bakara, 2/21). Bu yasağa uymadan yapılacak bir nikâh akdi bâtıldır.
Bugünkü Hristiyan ve Yahudilerin akîdelerinde Allah'a şirk unsurları bulunduğu (bk. el-Mâide, 5/5, 72; et-Tevbe, 9/30) öne sürülerek onların da müşrik kapsamına girdiği söylenebilir. Ancak çoğunluk İslâm fakihlerine göre, müşriklerle evlenme yasağı bildiren el-Bakara Sûresi 21 nci âyeti, aşağıdaki âyetin hükmü tarafından tahsis edilmiştir ve ehl-i kitap kadınları ile evlenmeye izin verilmiştir: "Namuslu, zinaya sapmamış ve gizli dostlar da edinmemiş insanlar hâlinde yaşamanız şartıyla mü'minlerden hür ve iffetli kadınlarla, kendilerine sizden önce kitap verilenlerden yine hür ve iffetli kadınlar dahi, siz onların mehirlerini verip, nikâh edince (size helâldir)" (el-Mâide, 5/5). Ancak İslâm toplumuna düşman olan harbî ve ehl-i kitap olan bir kadınla evlenmek mekruh olup, bu konuda İslâm fakihleri arasında görüş birliği vardır (el-Kâsânî, Bedâyiu's-Sanâyi', Mısır 1327-28/1909, 1910, II, 271; İbnü'l-Hümâm, a.g.e., II, 372 vd.; el-Cassâs, a.g.e., II, 324; es-Sâbûnî, Tefsîru Âyâti'l-Ahkâm, Dımaşk 1397/1977, II, 564).
2) Üçlü boşamadan doğan evlenme engeli: İslâm hukuku kocaya ve bazı durumlarda da kadına boşanma yetkisi vermiştir. Boşanan eşler yeniden evlenebilir. Ancak kadın üç defa boşanmış olursa, dördüncü defa aynı erkekle evlenebilmesi için, başka bir erkekle normal olarak evlenip, başka bir evlilik tecrübesi geçirmesi şart koşulmuştur. İşte, kadını önceki kocasıyla yeniden evlenmede helal hale getiren bu ara evliliğine "tahlîl (helâl kılma)" veya "hulle" adı verilir. Allah Teâlâ şöyle buyurur: "Yine erkek, karısını (üçüncü defa olarak) boşarsa, ondan sonra kadın kendinden başka bir erkeğe nikâhlanıp varıncaya kadar ona helâl olmaz. Bununla birlikte, eğer bu yeni koca da onu boşarsa, onlar Allah'ın sınırlarını ayakta tutacakları kanaatinde iseler birbirlerine dönmelerinde her ikisi hakkında bir sakınca yoktur" (el-Bakara, 2/230).
Meşrû bir hullenin şartları şunlardır: a) Bir defada veya ayrı zamanlarda üç kere boşanan kadın iddetini tamamlayacak, b) Bundan sonra, başka bir erkekle, sahih nikâhla evlenecek, c) Evlendiği ikinci kocasıyla zifaf meydana gelecek, d) Ölüm veya boşanma yoluyla bu ikinci evlilik sona ermiş bulunacak, e) Kadın ikinci kocadan olan iddetini tamamlamış bulunacak.
İkinci erkekle yapılacak hulle evliliği, boşamak şartıyla anlaşmalı olursa Hanefilere ve bazı Şâfiîlere göre, bu mekruh olmakla birlikte geçerlidir. Yalnız hulle için konuşulan şart yok sayılır. Hadislerde anlaşmalı nikâh yapana "Muhallil (helâl kılıcı)" ifadesinin yer alması bu ikinci nikâhın sahih olduğunu gösterir. el-Evzâî'den şöyle dediği rivayet edilmiştir: "Anlaşmalı nikâh yapân ne kötü yapmıştır, ancak bu nikâh câizdir" (es-Sâbûnî, a.g.e., I, 341).
İmam Mâlik, Ahmed b. Hanbel ve bazı Şâfiîlere göre ise, anlaşmalı yapılan hulle evliliği bâtıl olup, bununla kadın ilk kocaya helâl olmaz. Dayandıkları delil şudur: Rasûlüllah (s.a.s) anlaşmalı nikâh yapana ve yaptırana lânet etmiş ve birincisine "kiralık teke" tabirini kullanmıştır (Alûsî, Ruhul-Meânî, II, 141).
Gerçekte anlaşmalı evlilik ilk kocaya gerekli teminatı sağlamaz. İkinci koca boşanmaktan vazgeçerse buna çare bulunmaz. Ancak kadın boşama yetkisi (tefvîz-i talûk) almışsa bunu kullanabilir (bk. el-Cassâs, a.g.e., II, 88, 89; Alûsî, a.g.e., II,141; Tefsiru İbn Kesîr, Mısır t.y., I, 280; es-Sâbûnî, a.g.e., I, 341; Bilmen, a.g.e., II, 109; H. Döndüren, a.g.e., 228 vd.).
3) İddete bağlı evlenme engeli:
İddet; evliliğin ölüm, boşanma veya nikâhı fesih sebeplerinden biriyle sona ermesi halinde, yeniden evlenebilmek için kadının beklemeğe mecbûr olduğu süredir. İddet süresince, kadının başka bir erkekle evlenmesi haram olduğu için, bu geçici engel doğurur.
İddet süreleri: Evliliğin kocanın ölümüyle sona ermesi halinde 4 ay 10 gündür (el-Bakara, 2/234 Kadın gebe ise, bu süre doğuma kadardır (et-Talâk, 65/4). Boşanma hâlinde ise kadın üç hayız (kurû') suresince iddet bekler (el-Bakara, 2/228). Hayız görmeyen küçüklerle, hayızdan ümit kesen yaşlıların iddeti üç aydan ibarettir (et-Talâk, 65/4). Buna göre, henüz ergenlik çağına girmemiş olan kız çocukları ile 55 yaşını geçmemiş bulunan kadınların iddet süresi boşamadan itibaren üç aydır (bk. et-Talâk, 65/4). Evlilik dışında yanlışlıkla veya istekle cinsel ilişkide bulunmuş veya zorla ırzına geçilmiş kadınların nikâhla evlenebilmesi için bir defa hayız görünceye kadar bekletilmeleri gerekir. Buna "istibrâ" denir. Hayız görmekle kadının önceki erkekten gebe olmadığı anlaşılmış olur. Hayat kadınları veya efendisi ile cinsel ilişkide bulunmuş olan cariyeler hakkında da aynı hükümler uygulanır (İbnü'l-Hümâm, a.g.e., II, 383, 384; el-Cassâs, a.g.e., I, 414, 415; İbn Rüşd, a.g.e., II, 40, 41; el-Fetâvâ'l-Hindiyye, I, 526; M. Zihni, Münâkehat ve Müferekat, İstanbul 1324/1906, s. 232; Hamdi Döndüren, a.g.e., s. 231 vd.).
4) Çok karılığa bağlı evlenme engeli: Dört kadınla evli olan erkek, bir beşincisiyle evlenemez. Ancak bu eşlerden birinin ölümü veya boşanma hâlinde bu engel kalkar. Allah Teâlâ şöyle buyurur: "Eğer yetim kızlar hakkında adaletli davranamamaktan korkarsanız, sizin için helâl olan diğer kadınlardan ikişer, üçer ve dörder olmak üzere nikâh edin. Eğer bu şekilde de adalet yapamayacağınızdan korkarsanız o zaman bir tane ile yahut mâlik olduğunuz câriye ile yetininiz. Bu (tek eş veya cariye) sizin haktan eğrilip sapmamanıza daha yakındır" (en-Nisâ, 4/3).
5) İki hısımla aynı zamanda evlenmekten doğan engel:
İki kız kardeşin birlikte aynı erkekle nikâhlanması hâlinde, önceki tarihli nikâh geçerli, sonraki geçersiz olur. Âyette şöyle buyurulur: "İki kız kardeşi birlikte olmanız da haram kılındı. Ancak cahiliye devrinde geçen geçmiştir" (en-Nisâ, 4/23). Bu yasak hadis-i şeriflerle genişletilerek, karının hala ve teyzesi de yasak kapsamına alınmıştır. Karı ile hala ve teyzesi bir nikâh altında toplanamaz" (Buhârî, Müslim).
6) Başkası ile evli olmaktan doğan engel: Bir kadın için evli bulunmak, başka bir erkekle yeniden evlenmek için bir engel teşkil eder. Allah Teâlâ şöyle buyurur: "Savaş tutsağı olarak sağ ellerinizin mâlik olduğu kadınlar müstesna olmak üzere, diğer bütün kocalı kadınlarla (evlenmeniz de size haram kılındı). (Bu haramlar) üzerinize Allah'ın farzı olarak yazılmıştır" (en-Nisâ, 4/24).
Hamdi DÖNDÜREN