Şeyh Seyyid Mehmed Cemaleddin Efendi Kimdir hayatı hakkında bilgiler.
Edirne'de doğdu. Doğum tarihi bilinmemektedir. Asıl adı Seyyid Mehmed Cemâleddin, künyesi Ebû Nizâmeddin’dir. Cemâlî mahlasını tercih ettiği için meşâyih arasında Şeyh Cemâlî Efendi olarak tanındı. Tahsilini Edirne’de tamamladı. Gençliğinde Edirne’de Uşşâkî tarikati şeyhlerinden şair Bağdâdî Mehmed Hamdi Efendi’ye (ö. 1146/1733), onun vefatından sonra da Halvetiyye-Gülşeniyye’nin Sezâiyye kolunun kurucusu Hasan Sezâ’î Efendi (ö. 1150/1737)’ye intisap etti. Hilafet rütbesini alarak İstanbul’a geldi. Uşşakiyye’den Mehmed Efendi yerine Eğrikapı Savaklar’daki Harâmî Ahmed Paşa zaviyesine şeyh oldu. Ölümüne kadar bu dergâhta irşat görevinde bulundu. Altmış yaşını geçtiği sırada 1164/1750-51 yılında İstanbul’da vefat etti. Ayvansarâyî (Ekinci 2013: 96) “Didiler cümle müştâkı / Bu târîh-i Hak intâkı / Cemâleddin-i Uşşâkî / İde Lâhûtı vâlâ-câh 1164” manzumesi vefatına düşürülün tarihtir. Halifesi Selâhaddin Uşşâkî (ö. 1197/1783) de vefatına “Cemâlullah’a döndü cemâl-i aşk ile pîrim Cemâleddin” mısraı (Kılıç 1993: 314) ile tarih düşürdü. Şeyhliğini yaptığı zaviyenin bahçesine defnedildi. Türbesi bugün Harâmî Ahmed Paşa adıyla anılan caminin yanında olup ziyaret edilmektedir.
Şeyh Cemâlî Efendi, Uşşakî pirlerinden Hüsamedin-i Uşşakî’nin onuncu dereceden halifesiydi. Devrinin meşhur mutasavvıflarından olup o dönemde İstanbul’da zayıflamaya yüz tutan Uşşâkiyye’yi yeniden canlandırdı. Selahaddin Uşşakî ile birlikte birçok tanınmış kişiyi yetiştirdi. Uşşakîlerce devrinde pîr-i sânî yani tarikatın ikinci kurucusu olarak anıldı.
Cemâlî’nin bilinen tek eseri Dîvân’ıdır. Dîvân’ın Ali Emirî Efendi Manzum Eserler 82, Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmûd Efendi 3734/1, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Osman Ergin Bölümü 1828/2, Ankara Milli Kütüphane A-4034'te kayıtlı dört nüshasının yanı sıra Mahmut Erol Kılıç'ın özel kütüphanesinde de iki nüshası bulunmaktadır (Ergin 1995: 37-39) vardır. Ergun (1936-1945: 973)'un bildirdiğine göre kitapçı Raif Bey'de de bir nüshası bulunmaktadır. Dîvân’da 369 gazel, otuz dokuz murabba, bir tahmis, 94 beyitlik Silsile-i Tarîk-i Uşşakiye başlıklı bir mesnevi bulunmaktadır (Ergin 1995; Horata 2002: 434). Eser üzerine bir yüksek lisans (Ergin 1995) çalışması yapılmıştır.
Şiirleri muhteva bakımından tasavvufî olup üslup bakımından akıcı ve canlıdır.
Kaynakça
Akbayar, Nuri (hzl.) (1996). Mehmed Süreyyâ Sicill-i Osmanî. C. 2. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay. 391.
Bursalı Mehmed Tâhir (2000). Osmânlı Müellifleri. C. I. Ankara: Bizim Büro Yay. 54-55.
Ekinci, Ramazan (hzl.) (2013). Hâfız Hüseyin Ayvânsarâyî-Vefeyât-ı Ayvânsarâyî (İnceleme-Tenkitli Metin). ed. Âdem Ceyhan. İstanbul: Buhara Yay. 96-97.
Erdem, Sadık (hzl.) (1994). Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâsı (İnceleme-Tenkitli Metin-İndeks-Sözlük). Ankara: AKM Yay. 61-62.
Ergin, Mehmet (1995). Cemâleddîn-i Uşşâkî’nin Hayatı, Eserleri ve Dîvânı’nın Edisyon Kritiği. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
Ergun, Sadettin Nüzhet (1936-1945). “Cemâlî(Cemâleddin-i Uşşâkî)”. Türk Şairleri. C. 3. İstanbul: Bozkurt Matbaası. 973-975.
Horata, Osman (2002). “Cemâlî”. Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. C. 2. Ankara: AKM Yay. 433-434.
İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu (1968). “Cemâlî-i Uşşâkî”. C. III. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. 755-756.
Kılıç, Mahmut Erol (1993). “Cemâleddin Uşşâkî”. İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yay. 314-315.
Kurnaz, Cemâl, M. Tatçı (hzl.) (2001). Mehmed Nâil Tuman, Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri, C. I-II. Ankara: Bizim Büro Yay. 158.
Oğraş, Rıza (hzl.) (2001). Esad Mehmed Efendi ve Bağçe-i Safâ-Endûz’u İnceleme-Metin. Burdur: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10734,bahcepdf.pdf?0 [erişim tarihi: 14.05.2014]. 101.
Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1977). “Cemâlî (Cemâleddin-i Uşşakî)”. C. 2. İstanbul: Dergâh Yay. 239.
DOÇ. DR. BEYHAN KESİK
Madde Yazım Tarihi: 21.05.2014
Güncelleme Tarihi:
Eserlerinden Örnekler
Hazâ Silsile-i Tarîk-i Uşşâkiye
İlâhî hamd ü şükr olsun sana çok
Senin eltâfına hiç hadd ü ad yok
Garîk-i bahr-i lutfu kim eyâ Hak
İdemem katresi şükrüni el-hak
İşim her dem benim cürm ü kusûrdur
Afüv kıl çün senin ismin Gafûrdur
Tamâma tut Hudâyâ eksiğim hep
Kabûl et neyse kulluk itdiğim hep
Ne dilersen idersin sana güç yok
Akıl irmez işinde hikmetin çok
Zuhûru kudretinle hayr ü şerrin
Biri lutfundur anın biri kahrın
Münezzehsin kamu şekl ü misâlden
Müberrâsın dahi zann u hayâlden
Şerîk ü hem nazîrsiz Zât-ı pâkin
Senin hiç kimseden yok asla bâkin
Mürîd ü hay semî‘ u hem alîmsin
Basîr u kâdir (ü) hem sen kadîmsin
...........
Anın içün yaratdın Âdemi sen
Dahi bu on sekiz bin âlemi sen
İmâm itdin anı sen enbiyâya
Delîl itdin dahi hem evliyâya
Kamu âline çâr-yârına anın
Muhâcirîn ü ensârına anın
Dahi ezvâcına hem ümmetine
İrince evvelinden gâyetine
...........
Nebîler hürmetine yâ İlâhî
Velîler izzetine yâ İlâhî
Bana sen feyz idüp gel eyle imdâd
Tarîkım silsilesin ideyim yâd
Virüp kudret bana eyle inâyet
Azîzler ismini idem kitâbet
Nice almış alanlar ol Rasûl’den
Nice gelmiş gelenler iş bu yoldan
..........
Anın ism-i şerîfidir Muhammed
Konulmuş gönlüne mâye-i Ahmed
Ana Bagdâdî vü hem Hamdî dinür
Yoluna girenin kalbi silinür
Anın da şeyhidir Osmân Sıdkî
Yüzünden niceler bulmuşdu Hakk’ı
O Debbâghâneli dimekle meşhûr
Harâb gönülleri iderdi ma‘mûr
Anın Abdulkerîm kim şeyhi oldur
Keşânî şeyh Muhammed-zâde oldur
Anın da şeyh Halîl olundu pîri
Gümürcinelidir nâdir nazîri
Keşânî şeyh Muhammed’dir anın da
Hak'ın yolunda şeyh olan onun da
Anın da mürşîdi Âlim Sinân’dır
Ulûm gevherleriyle tolu kândır
Anın da mürşîdin diyem sana ben
Karîbî şeyh Ömer’dir anı bil sen
.............
İlâhî enbiyâ vü evliyânun
Dahi hem asfiyâ vü etkıyânun
................
Cemâlî’yi bularun hürmetine
Müdâm düşür anı sen hayretine
Ergin, Mehmet (1995). Cemâleddîn-i Uşşâkî’nin Hayatı, Eserleri ve Dîvânı’nın Edisyon Kritiği. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi. 277-285.
Edirne'de doğdu. Doğum tarihi bilinmemektedir. Asıl adı Seyyid Mehmed Cemâleddin, künyesi Ebû Nizâmeddin’dir. Cemâlî mahlasını tercih ettiği için meşâyih arasında Şeyh Cemâlî Efendi olarak tanındı. Tahsilini Edirne’de tamamladı. Gençliğinde Edirne’de Uşşâkî tarikati şeyhlerinden şair Bağdâdî Mehmed Hamdi Efendi’ye (ö. 1146/1733), onun vefatından sonra da Halvetiyye-Gülşeniyye’nin Sezâiyye kolunun kurucusu Hasan Sezâ’î Efendi (ö. 1150/1737)’ye intisap etti. Hilafet rütbesini alarak İstanbul’a geldi. Uşşakiyye’den Mehmed Efendi yerine Eğrikapı Savaklar’daki Harâmî Ahmed Paşa zaviyesine şeyh oldu. Ölümüne kadar bu dergâhta irşat görevinde bulundu. Altmış yaşını geçtiği sırada 1164/1750-51 yılında İstanbul’da vefat etti. Ayvansarâyî (Ekinci 2013: 96) “Didiler cümle müştâkı / Bu târîh-i Hak intâkı / Cemâleddin-i Uşşâkî / İde Lâhûtı vâlâ-câh 1164” manzumesi vefatına düşürülün tarihtir. Halifesi Selâhaddin Uşşâkî (ö. 1197/1783) de vefatına “Cemâlullah’a döndü cemâl-i aşk ile pîrim Cemâleddin” mısraı (Kılıç 1993: 314) ile tarih düşürdü. Şeyhliğini yaptığı zaviyenin bahçesine defnedildi. Türbesi bugün Harâmî Ahmed Paşa adıyla anılan caminin yanında olup ziyaret edilmektedir.
Şeyh Cemâlî Efendi, Uşşakî pirlerinden Hüsamedin-i Uşşakî’nin onuncu dereceden halifesiydi. Devrinin meşhur mutasavvıflarından olup o dönemde İstanbul’da zayıflamaya yüz tutan Uşşâkiyye’yi yeniden canlandırdı. Selahaddin Uşşakî ile birlikte birçok tanınmış kişiyi yetiştirdi. Uşşakîlerce devrinde pîr-i sânî yani tarikatın ikinci kurucusu olarak anıldı.
Cemâlî’nin bilinen tek eseri Dîvân’ıdır. Dîvân’ın Ali Emirî Efendi Manzum Eserler 82, Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmûd Efendi 3734/1, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Osman Ergin Bölümü 1828/2, Ankara Milli Kütüphane A-4034'te kayıtlı dört nüshasının yanı sıra Mahmut Erol Kılıç'ın özel kütüphanesinde de iki nüshası bulunmaktadır (Ergin 1995: 37-39) vardır. Ergun (1936-1945: 973)'un bildirdiğine göre kitapçı Raif Bey'de de bir nüshası bulunmaktadır. Dîvân’da 369 gazel, otuz dokuz murabba, bir tahmis, 94 beyitlik Silsile-i Tarîk-i Uşşakiye başlıklı bir mesnevi bulunmaktadır (Ergin 1995; Horata 2002: 434). Eser üzerine bir yüksek lisans (Ergin 1995) çalışması yapılmıştır.
Şiirleri muhteva bakımından tasavvufî olup üslup bakımından akıcı ve canlıdır.
Kaynakça
Akbayar, Nuri (hzl.) (1996). Mehmed Süreyyâ Sicill-i Osmanî. C. 2. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay. 391.
Bursalı Mehmed Tâhir (2000). Osmânlı Müellifleri. C. I. Ankara: Bizim Büro Yay. 54-55.
Ekinci, Ramazan (hzl.) (2013). Hâfız Hüseyin Ayvânsarâyî-Vefeyât-ı Ayvânsarâyî (İnceleme-Tenkitli Metin). ed. Âdem Ceyhan. İstanbul: Buhara Yay. 96-97.
Erdem, Sadık (hzl.) (1994). Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâsı (İnceleme-Tenkitli Metin-İndeks-Sözlük). Ankara: AKM Yay. 61-62.
Ergin, Mehmet (1995). Cemâleddîn-i Uşşâkî’nin Hayatı, Eserleri ve Dîvânı’nın Edisyon Kritiği. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
Ergun, Sadettin Nüzhet (1936-1945). “Cemâlî(Cemâleddin-i Uşşâkî)”. Türk Şairleri. C. 3. İstanbul: Bozkurt Matbaası. 973-975.
Horata, Osman (2002). “Cemâlî”. Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. C. 2. Ankara: AKM Yay. 433-434.
İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu (1968). “Cemâlî-i Uşşâkî”. C. III. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. 755-756.
Kılıç, Mahmut Erol (1993). “Cemâleddin Uşşâkî”. İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yay. 314-315.
Kurnaz, Cemâl, M. Tatçı (hzl.) (2001). Mehmed Nâil Tuman, Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri, C. I-II. Ankara: Bizim Büro Yay. 158.
Oğraş, Rıza (hzl.) (2001). Esad Mehmed Efendi ve Bağçe-i Safâ-Endûz’u İnceleme-Metin. Burdur: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10734,bahcepdf.pdf?0 [erişim tarihi: 14.05.2014]. 101.
Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1977). “Cemâlî (Cemâleddin-i Uşşakî)”. C. 2. İstanbul: Dergâh Yay. 239.
DOÇ. DR. BEYHAN KESİK
Madde Yazım Tarihi: 21.05.2014
Güncelleme Tarihi:
Eserlerinden Örnekler
Hazâ Silsile-i Tarîk-i Uşşâkiye
İlâhî hamd ü şükr olsun sana çok
Senin eltâfına hiç hadd ü ad yok
Garîk-i bahr-i lutfu kim eyâ Hak
İdemem katresi şükrüni el-hak
İşim her dem benim cürm ü kusûrdur
Afüv kıl çün senin ismin Gafûrdur
Tamâma tut Hudâyâ eksiğim hep
Kabûl et neyse kulluk itdiğim hep
Ne dilersen idersin sana güç yok
Akıl irmez işinde hikmetin çok
Zuhûru kudretinle hayr ü şerrin
Biri lutfundur anın biri kahrın
Münezzehsin kamu şekl ü misâlden
Müberrâsın dahi zann u hayâlden
Şerîk ü hem nazîrsiz Zât-ı pâkin
Senin hiç kimseden yok asla bâkin
Mürîd ü hay semî‘ u hem alîmsin
Basîr u kâdir (ü) hem sen kadîmsin
...........
Anın içün yaratdın Âdemi sen
Dahi bu on sekiz bin âlemi sen
İmâm itdin anı sen enbiyâya
Delîl itdin dahi hem evliyâya
Kamu âline çâr-yârına anın
Muhâcirîn ü ensârına anın
Dahi ezvâcına hem ümmetine
İrince evvelinden gâyetine
...........
Nebîler hürmetine yâ İlâhî
Velîler izzetine yâ İlâhî
Bana sen feyz idüp gel eyle imdâd
Tarîkım silsilesin ideyim yâd
Virüp kudret bana eyle inâyet
Azîzler ismini idem kitâbet
Nice almış alanlar ol Rasûl’den
Nice gelmiş gelenler iş bu yoldan
..........
Anın ism-i şerîfidir Muhammed
Konulmuş gönlüne mâye-i Ahmed
Ana Bagdâdî vü hem Hamdî dinür
Yoluna girenin kalbi silinür
Anın da şeyhidir Osmân Sıdkî
Yüzünden niceler bulmuşdu Hakk’ı
O Debbâghâneli dimekle meşhûr
Harâb gönülleri iderdi ma‘mûr
Anın Abdulkerîm kim şeyhi oldur
Keşânî şeyh Muhammed-zâde oldur
Anın da şeyh Halîl olundu pîri
Gümürcinelidir nâdir nazîri
Keşânî şeyh Muhammed’dir anın da
Hak'ın yolunda şeyh olan onun da
Anın da mürşîdi Âlim Sinân’dır
Ulûm gevherleriyle tolu kândır
Anın da mürşîdin diyem sana ben
Karîbî şeyh Ömer’dir anı bil sen
.............
İlâhî enbiyâ vü evliyânun
Dahi hem asfiyâ vü etkıyânun
................
Cemâlî’yi bularun hürmetine
Müdâm düşür anı sen hayretine
Ergin, Mehmet (1995). Cemâleddîn-i Uşşâkî’nin Hayatı, Eserleri ve Dîvânı’nın Edisyon Kritiği. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi. 277-285.
